بورس ایران بخش های مختلفی دارد، از جمله: بورس اوراق بهادار (مربوط به خریدوفروش سهام و سایر اوراق بهادار)، بورس آتی کالا، بورس کالا و بورس انرژی است. برای بسیاری از کسانی که وارد بازار بورس می شوند، سوالاتی در خصوص سایر بخش ها ایجاد می شود که بورس انرژی یکی از آن ها است. در این مقاله با بورس انرژی آشنا خواهیم شد.
بورس انرژی به عنوان یک بورس کالایی است که امکان انجام معاملات حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد. حامل های انرژی شامل نفت، گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی است. بورس انرژی ایران در اسفند ماه سال ۹۱ با هدف ایجاد بازاری شفاف کارآمد با نقد شوندگی و رقابت پذیری بالا، کشف قیمت منصفانه و انحصار زدایی در بازار معاملات بخش انرژی تشکیل شد.
بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور برای عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت.
بورس انرژی دارای دو بازار فعال فیزیکی و مشتقه است که ویژگی های این دو بازار ممکن است با هم متفاوت باشد. تفاوت مهم این دو بازار این است که در بازار فیزیکی کالاها مورد معامله قرار می گیرند و در بازار مشتقه اوراق مبتنی بر کالا معامله می شود.
در جدول شماره ۱ خلاصه ای از شرایط هر دو بازار آمده است:
| جدول شماره ۱: ویژگی های دو بازار فیزیکی و مشتقه در بورس انرژی | ||
| ویژگی‌ها | بازارفیزیکی | بازار مشتقه |
| کالای مورد معامله | کالاهای پذیرفته شده در بورس | اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته شده در بورس مورد معامله قرار میگیرند. |
| تابلوهای موجود | برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل‌های انرژی | قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله |
| رینگ | داخلی و بینالمللی | داخلی و بینالمللی |
| نوع قرارداد ها | نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم | قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف موازی استاندارد |
در بازار داخلی چه در حوزه برق و چه در حوزه فیزیکی اشخاص حقوقی اجازه گرفتن کد و خرید از این بازارها را دارند و در بازار بین الملل اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی با شرایط خاص حق خرید از این بازار را دارند.
| جدول شماره ۲: خریداران مجاز در بورس انرژی | |
| بازار برق | بازار فیزیکی |
| در بازار عمده فروشی برق: شرکتهای توزیع برق و شرکتهای خرده فروشی برق | رینگ داخلی: اشخاص حقوقی که دارای پروانه بهره برداری مرتبط هستند |
| بازار مصرف کنندگان بزرگ برق : کلیه مصرف کنندگان برق بالا ۵ مگاوات در ساعت | رینگ بین الملل: اشخاص حقوقی تولیدی و یا بازرگانی چه در ایران و چه خارج از ایران |
در بورس انرژی ایران عرضه کنندگان در بخش بازار فیزیکی شامل پالایشگاه ها و پتروشیمی ها و همچنین نیروگاه های کشور که به شبکه سراسری متصل هستند. همچنین در بازار مشتقه بورس انرژی هر کدام از این عرضه کنندگان جهت تامین سرمایه می‌توانند اوراق خود را به صورت سلف چاپ و به فروش برسانند ( پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها، نیروگاه‌ها).
| جدول شماره ۳: لیست عرضه کنندگان حوزه نفت، گاز، پتروشیمی و سایر حامل‌های انرژی | |||
| ردیف | نام شرکت | ردیف | نام شرکت |
| ۱ | شرکت ملی نفت ایران | ۱۶ | شرکت پتروشیمی بندر امام خمینی |
| ۲ | شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران | ۱۷ | شرکت پتروشیمی جم |
| ۳ | شرکت پالایش نفت آبادان | ۱۸ | شرکت پتروشیمی رازی |
| ۴ | شرکت پالایش نفت اصفهان | ۱۹ | شرکت پتروشیمی زاگرس |
| ۵ | شرکت پالایش نفت بندر عباس | ۲۰ | شرکت پتروشیمی فن آوران |
| ۶ | شرکت پالایش نفت بهران | ۲۱ | شرکت پتروشیمی کرمانشاه |
| ۷ | شرکت پالایش نفت تبریز | ۲۲ | شرکت پتروشیمی مبین |
| ۸ | شرکت پالایش نفت تهران | ۲۳ | شرکت ذوب آهن اصفهان |
| ۹ | شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند | ۲۴ | شرکت زغال سنگ البرز مرکزی |
| ۱۰ | شرکت پالایش نفت شیراز | ۲۵ | شرکت زغال سنگ کرمان |
| ۱۱ | شرکت پالایش گاز ایلام | ۲۶ | واحد کک سازی و پالایش قطران زرند |
| ۱۲ | شرکت پالایش گاز خانگیران | ۲۷ | شرکت پروده طبس |
| ۱۳ | شرکت پالایش نفت کرمانشاه | ۲۸ | شرکت پتروشیمی تبریز |
| ۱۴ | شرکت پالایش نفت لاوان | ۲۹ | شرکت پتروشیمی شازند |
| ۱۵ | مجتمع گازی پارس جنوبی | ۳۰ | – |
| جدول شماره ۴: لیست عرضه کنندگان عمده در حوزه برق | |||
| ردیف | نام شرکت | ردیف | نام شرکت |
| ۱ | نیروگاه سیکل ترکیبی فارس، شرکت مولد نیروگاهی تجارت فارس | ۱۲ | نیروگاه سیکل‌ترکیبی گیلان، توسعه مسیر برق گیلان |
| ۲ | نیروگاه پرند، تولید برق پرند مپنا | ۱۳ | نیروگاه سیکل‌ترکیبی‌قم، پیوند گستر پارس |
| ۳ | نیروگاه زنبق یزد، تعاونی کارکنان نیروگاه یزد | ۱۴ | نیروگاه شهدای پاکدشت (دماوند )، شرکت تولید نیروی برق دماوند |
| ۴ | نیروگاه سیکل ترکیبی ارومیه، تدبیرسازان سرآمد | ۱۵ | نیروگاه شهید منتظری، پرشین فولاد |
| ۵ | نیروگاه سیکل ترکیبی سبلان، سبلان برق امید | ۱۶ | نیروگاه کازرون، شرکت ساینا گستر پردیسان |
| ۶ | نیروگاه سیکل ترکیبی شریعتی، اندیشه سازان بهین سرآمد | ۱۷ | نیروگاه کهنوج، شرکت تولید برق ماهتاب کهنوج |
| ۷ | نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور، ساینا گستر پردیسان | ۱۸ | نیروگاه مشهد، افق توسعه انرژی خلیج فارس |
| ۸ | نیروگاه سیکل سنندج، شرکت تولید نیروی برق سنندج | ۱۹ | نیروگاه سیکل ترکیبی سمنان (قدس)، گهر انرژی سیرجان |
| ۹ | نیروگاه سیکل ترکیبی منتظرقائم،شرکت توسعه برق و انرژی سپهر | ۲۰ | نیروگاه کاشان، شرکت ساخت و بهره برداری انرژی |
| ۱۰ | نیروگاه شهید منتظرقائم، شرکت توسعه برق و انرژی سپهر | ۲۱ | نیروگاه آبادان، تولید نیروی برق آبادان |
| ۱۱ | نیروگاه سیکل ترکیبی خوی، تولید نیروی پرتو شمس تابان | ۲۲ | نیروگاه سلطانیه، شرکت تولید نیروی مرکزی صبا |
اشخاص حقوقی ایرانی که پروانه بهره برداری مرتبط دارند مجاز به خرید از بازار فیزیکی داخلی (به جز برق) هستند. اما این شرط به تنهایی کافی نیست و لازم است این افراد کد معاملاتی در حوزه بورس انرژی دریافت کنند.
| جدول شماره ۵: مدارک لازم برای کد گیری جهت خرید در بورس انرژی برای اشخاص ایرانی | |
| فیزیکی | برق |
| تکمیل فرم احراز هویت | تکمیل فرم احراز هویت |
| فرم در خواست کد اشخاص حقوقی | فرم در خواست کد اشخاص حقوقی |
| اساسنامه وشناسه ملی | .بیانیه ریسک |
| شرکت نامه | اساسنامه و شناسه ملی |
| آگهی روزنامه رسمی در خصوص تاسیس و آخرین تغییرات آن | شرکت نامه |
| آگهی آخرین تغییرات مدیران و صاحبان امضای مجاز | آگهی روزنامه رسمی در خصوص تاسیس و آخرین تغییرات آن |
| کپی برابر اصل شده مدرک شناسایی صاحبان امضای مجاز شامل شناسنامه و کارت ملی | آگهی آخرین تغییرات مدیران و صاحبان امضای مجاز |
| مدارک ،مجوزها و مستندات مثبته در خصوص فعالیت مشتری | کپی برابر اصل شده مدرک شناسایی صاحبان امضای مجاز شامل شناسنامه و کارت ملی |
| _ | مدارک ،مجوزها و مستندات مثبته در خصوص فعالیت مشتری |
| _ | فرم معرفی اطلاعات حساب مشتری |
اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی نیز می‌توانند از رینگ بین الملل بازار فیزیکی بورس انرژی خرید کنند. مدارک لازم جهت گرفتن کد برای این افراد به شرح زیر است:
| جدول شماره ۶: مدارک لازم برای دریافت کد معاملاتی جهت خرید و فروش کالا در بورس انرژی | |
| ۱.در صورتی که متقاضی شخص حقیقی باشد: | ۲. در صورتی که متقاضی شخص حقوقی باشد: |
| الف- اشخاص حقیقی ایرانی که سرمایه آنها منشاء خارجی دارد: اصل و تصویر شناسنامه یا گذرنامه و کارت ملی | الف- اشخاص حقوقی ایرانی که سرمایه آنها منشاء خارجی دارد: روزنامه رسمی تاسیس، روزنامه رسمی آخرین تغییرات معرف صاحبان امضای مجاز. |
| ب- اشخاص حقیقی خارجی: اصل و تصویر گذرنامه | ب- اشخاص حقوقی خارجی :اصل و تصویر شناسنامه یا مدارک مشابه، مدرک تاسیس و مدرک نشان دهنده مشخصات و حدود اختیارات صاحبان امضای مجاز شخص حقوقی |
فرآیند معاملات در بازار بورس انرژی بسته به نوع معاملات متفاوت است. در بازار برق معاملات در صورت شارژ شدن توزیع برق ها و عرضه نیروگاه‌ها هر روز در یک زمان مشخص به صورت حراج چند قیمتی صورت خواهد گرفت. در حالی که انجام معاملات در بازار فیزیکی بورس انرژی ساعت مشخصی ندارد و شرایط هر روز در شرح عرضه مشخص خواهد شد. در جدول شماره ۷ فرآیند معامله در دو بازار مذکور به اختصار امده است:
| جدول شماره ۷: فرآیند معامله در دو بازار برق و بازار فیزیکی بورس انرژی | |
| فرآیند معاملات در بازار برق در بورس انرژی | فرآیند معاملات در بازار فیزیکی در بورس انرژی |
| ارسال سفارش با تکمیل فرم خرید برای خریدار و فرم فروش برای فروشنده قبل از ساعت ۹:۳۰ تا ۱۰:۰۰ | واریز ۱۰ درصد ارزش معامله مورد نظر به حساب سپرده‌گذاری با کد شناسه کارگزاری قبل از انجام معامله برای خریداران |
| ورود سفارشات به سیستم معاملات توسط کارگزار در مرحله پیش گشایش ۹:۳۰ تا ۱۰:۰۰ | واریز مابقی وجه معامله به همراه وجه مالیات برارزش افزوده جهت تسویه |
| اعمال تغییرات حجمی و قیمتی در طول ساعات معاملات ۱۰ تا ۱۲ | واریز وجه کالای معامله شده به حساب عرضه‌کننده پس از کسر هزینه‌ها توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه |
| _ | تحویل کالا توسط عرضه‌کننده به خریداران در موعد مقرر |
فرآیند تسویه اشاره به پرداخت مبلغ قرارداد به همراه کارمزد کارگزاربه شیوه های مختلف می کند
| جدول شماره ۸: فرآیند تسویه در دو بازار برق و بازار فیزیکی بورس انرژی | |
| فرآیند تسویه معاملات در بازار برق در بورس انرژی | فرآیند تسویه معاملات در بازار فیزیکی در بورس انرژی |
| شرکت سپرده گذاری مرکزی هنگام انعقاد معامله، پول را از کارگزار خریدار دریافت و به کارگزار فروشنده حداکثر تا T+3 (یعنی ۳ روز بعد از روز معامله) تحویل می دهد. | تسویة نقد: در این روش وجه قرارداد ظرف مهلت تسویه به صورت نقدی توسط کارگزار خریدار به حساب تسویه واریز می‌گردد. |
| در پایان روز معاملاتی در صورت انجام معاملات، گزارشی از معاملات صورت گرفته تهیه و به فروشنده یا خریدار تحویل داده می شود. | تسویة خارج از پایاپای: در این روش ظرف مهلت تسویه، سند تسویه خارج از پایاپای طبق فرمت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به تائید فروشنده و کارگزار فروشنده رسیده و به همراه سایر مستندات لازم توسط کارگزار خریدار به اتاق پایاپای ارائه می‌شود. |
| _ | تسویه با تضمین: تسویه‌ای که با ضمانت‌نامة بانکی یا از طریق گشایش اعتبار اسنادی انجام می‌شود و صرفاً در خصوص معاملات نسیه است. |
معاملات بورس انرژی مانند سایر معاملات بورسی شامل کارمزد می شود. بر اساس آخرین مصوبه بورس انرژی، شرح کارمزد معاملات در بورس انرژی، در حال حاضر طبق جدول ذیل است:
| جدول شماره ۹: کارمزد در بورس انرژی ایران | ||||
| شرح | کارمزد خرید(درصد) | سقف کارمزد خرید | کارمزد فروش(درصد) | سقف کارمزد فروش |
| شرکت بورس انرژی | ۰.۰۴ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ | ۰.۰۴ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ |
| شرکت سپرده گذاری مرکزی | ۰.۰۲۵ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ | ۰.۰۲۵ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ |
| شرکت مدیریت فناوری | ۰.۰۱۵ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ | ۰.۰۱۵ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ |
| سازمان بورس و اوراق بهادار | ۰.۰۳۲ | ۸۰,۰۰۰,۰۰۰ | ۰.۰۴۸ | ۱۲۰,۰۰۰,۰۰۰ |
| شرکت کارگزاری | ۰.۱۵ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ | ۰.۱۵ | ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ |
| جمع | ۰.۲۶۲ | ۴۸۰,۰۰۰,۰۰۰ | ۰.۲۷۸ | ۵۲۰,۰۰۰,۰۰۰ |
مشتریان حقیقی در بازار فیزیکی امکان خرید ندارند و فقط در بازار مشتقه می توانند نسبت به خرید اوراق سلف موازی استاندارد اقدام نمایند.
در حال حاضر در بازار فیزیکی فقط محصول متانول برای خرید دارای سهمیه است.
در معاملات بورس انرژی ۱۰ یا ۲۰ درصد قیمت معامله به صورت پیش پرداخت از مشتری دریافت می شود. مابقی آن برای کالاهای داخلی ۳ روز کاری و برای کالاهای بازار بین الملل ۵ روز کاری دریافت می شود.
خیر، در بورس انرژی هیچ نظم یا ترتیبی برای عرضه ها وجود ندارد.
بورس انرژی ایران به عنوان یکی از بخش های بازار سرمایه شناخته می‌شود و دارای دو بازار فعال فیزیکی و بازار مشتقه است. در بازار فیزیکی، کالاهای پذیرفته شده در بورس و در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته شده در بورس، مورد معامله قرار میگیرند.
بازار فیزیکی خود شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است. همچنین هر یک از تابلوها دارای دو رینگ داخلی و بینالمللی هستند.
در بازار فیزیکی معاملات در قالب قراردادهای نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم انجام میپذیرند و قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف موازی استاندارد و … نیز قابلیت معامله در بازار مشتقه را دارند. در این بازار فقط مشتریان حقوقی حق خرید دارند بجز در اوراق سلف که افراد حقیقی هم حق خرید دارند.
انجام معامله در بورس انرژی شرایط خاص و ویژه‌ای دارد و مشتریان حقیقی امکان خرید در بازار فیزیکی را ندارند. عرضه کنندگان و خریداران در این بازار ویژگی هایی دارند و مدارک لازم برای دریافت کد معاملاتی نیز بسیار متفاوت تر از مدارک لازم برای دریافت کد بورسی و معاملات سهام و اوراق بهادار است.