اختیار فروش تبعی چیست؟

به دلیل مسئولیت بزرگی که بورس اوراق بهادار تهران در جهت افزایش کارایی بازار، رفع نیاز فعالان و صیانت از حقوق عامه سرمایه گذاران دارد، با توجه به شرایط فعلی و نوسان های زیاد بازار، ابزارها و روش های مختلفی برای حمایت از بورس را ارائه می دهد. اوراق فروش تبعی یکی از ابزارهای 

  طراحی شده و نوین بورسی است تا بتواند حداقل بازدهی را برای سرمایه گذاران فراهم کند. اختیار فروش تبعی نوعی بیمه برای سهام است که در هنگام پیش‌بینی برای کاهش قیمت سهام می‌توان از آن استفاده کرد تا ریسک‌های افت قیمت سهم برای سرمایه گذار کم شود. در این مقاله به تعریف و بررسی اوراق اختیار فروش تبعی می‌پردازیم.

اوراق اختیار فروش تبعی

اختیار معامله حقی است که به خریدار آن اجازه می‌دهد در زمان مشخص، دارایی پایه قرارداد را بخرد یا بفروشد. به طور کلی دو نوع اختیار معامله در بازارهای جهانی وجود دارد به نام اختیار معامله اروپایی و اختیار معامله آمریکایی. در اختیار معامله اروپایی، خریدار تنها می‌تواند در زمان سررسید قرارداد، اختیار خود را اعمال کند. اما در اختیار معامله آمریکایی، خریدار هر زمانی که تمایل داشت می‌تواند از اختیار خود استفاده کند.

با توجه به این تعریف، اوراق اختیار فروش تبعی ابزاری است که در آن، عرضه کننده اوراق، اختیار فروش تعداد مشخصی از سهام را با قیمت مشخص در تاریخ سررسید به خریدار آن می‌دهد. به عبارت دیگر، به کمک اختیار فروش تبعی، خریدار مطمئن است که مقدار مشخصی از سهام خود را می‌تواند در زمان سررسید با قیمت اعمال به عرضه‌کننده بفروشد؛ حتی اگر قیمت سهم کاهش یابد و قیمت اعمال بیش از قیمت روز سهم باشد. همچنین اوراق اختیار فروش تبعی را می‌توان نوعی از اوراق اختیار معامله اروپایی در نظر گرفت.

در دستورالعمل عرضه اوراق اختیار فروش تبعی، این اوراق، اختیار معامله‌ای است که براساس آن، اختیار فروش تعداد مشخصی از سهم پایه به قیمت اعمال تعیین‌شده در اطلاعیه عرضه در تاریخ اعمال به خریدار آن داده می‌شود. عرضه‌کننده اوراق، شرکتی است با مجوز از سازمان بورس و با شرایط معین که به عرضه اوراق اختیار فروش تبعی می‌پردازد.

این اوراق به سهامدار کمک می‌کند تا از سود حداقلی تعیین شده‌ای مطمئن باشد و زمان کافی برای تصمیم‌گیری جهت نگهداری یا فروش سهام خود داشته باشد.

به طور معمول شرکت‌هایی اقدام به عرضه اوراق اختیار فروش تبعی می‌کنند که از نظر بنیادی قوی و دارای حمایت از سمت بازار و حقوقی‌ها باشند. عرضه این اوراق به این معنی است که شرکت از ارزندگی سهام خود مطلع است و می‌تواند از سهام خود حتی در شرایط کاهش قیمت و افت بازار، حمایت کند.

نحوه عرضه اوراق اختیار فروش تبعی

شرکتی که تمایل دارد تا بر مبنای سهام خود، اوراق اختیار فروش تبعی عرضه کند باید از طریق کارگزار عرضه کننده، مستندات و اطلاعات لازم را به سازمان بورس ارائه کند. سازمان بورس نیز پس از بررسی مدارک، حداکثر طی مدت ۳ روز کاری، نتیجه را به کارگزار عرضه‌کننده اعلام می‌کند. پس از تایید سازمان بورس جهت عرضه اوراق، اطلاعیه عرضه و نماد معاملاتی اوراق اختیار فروش تبعی توسط بورس منتشر می‌شود.

عرضه‌کننده می‌تواند کل اوراق اختیار فروش تبعی در طول دوره معاملاتی که به آن کل حجم عرضه می‌گویند را تعیین کند. از سوی دیگر، عرضه‌کننده باید تعداد حداقلی از اوراق را هر روز به عنوان حداقل حجم عرضه روزانه، عرضه کند.

نحوه معامله اوراق اختیار فروش تبعی

افرادی که تمایل به خرید اوراق فروش مورد نظر خود دارند، از روز عرضه می‌توانند با قیمت عرضه، اقدام به خرید کنند. قیمت عرضه، در پایان معاملات روزانه سهم پایه و براساس قیمت پایانی سهم پایه محاسبه و اعلام می‌شود.

سهامداران می‌توانند اوراق اختیار فروش تبعی را پس از پایان جلسه معاملاتی روزانه سهم پایه، به مدت ۳۰ دقیقه که به صورت حراج پیوسته انجام می‌شود، خریداری کنند.

خریدار اوراق اختیار فروش تبعی در ابتدا هزینه اوراق را پرداخت می‌کند و تنها در تاریخ سررسید می‌تواند، اختیار خود را اعمال کند. در صورتی که تاریخ سررسید بگذرد و شخص، اختیار را اعمال نکرده باشد، اوراق اختیار فروش تبعی اعمال نشده تلقی می‌شود و عرضه‌کننده تعهدی برای خرید آن اوراق ندارد.

توجه به این نکته حائز اهمیت است که خریدار اوراق اختیار فروش تبعی باید سهم پایه این اوراق را داشته باشد و بعد اقدام به خرید کند. همچنین خریدار نمی‌تواند بیش از تعداد سهام پایه‌ای که دارد، اوراق اختیار فروش تبعی بخرد. اگر سهامدار، بیش از تعداد سهام پایه خود، اوراق اختیار فروش تبعی را خریداری کند، در پایان روز، مازاد اوراق باطل می‌شود.

نحوه اعمال اوراق اختیار فروش تبعی در زمان سررسید

در روز اعمال که در اطلاعیه عرضه آمده است، خریدار اوراق اختیار فروش تبعی براساس قیمت پایانی سهم باید عمل کند:

• اگر قیمت پایانی سهم پایه بیش از قیمت اعمال باشد؛ خریدار نمی‌تواند اوراق خود را اعمال کند. این موضوع به این دلیل است که قیمت سهم افزایش یافته و خریدار بر روی سهام خود سود کسب کرده است. تنها هزینه خریدار در این حالت، مبلغ اولیه‌ای است که برای خرید اوراق پرداخته است.
• اگر قیمت پایانی سهم کمتر از قیمت اعمال باشد، خریدار می‌تواند از طریق کارگزار خود، درخواست اعمال اختیار را تا ساعت ۱۳ روز اعمال، به بورس ارسال کند. پس از ارسال درخواست، سهام خریدار، به عرضه‌کننده منتقل می‌شود. در این حالت، مابه التفاوت قیمت اعمال و قیمت پایانی سهم به خریدار به صورت نقدی یا به صورت برگه سهم پرداخت می‌شود. در این صورت، خریدار به اندازه این مابه التفات منهای مبلغ اولیه ای که برای خرید اوراق پرداخته است، سود یا زیان می‌کند. در صورتی که خریدار اختیار خود را اعمال نکند، به اندازه‌ای که قیمت سهم کاهش یافته است از قیمت خرید خود، ضرر می‌کند.
• اگر قیمت پایانی سهم برابر با قیمت اعمال باشد، لازم به اعمال اختیار نیست. در این حالت سهامدار، تنها هزینه خرید اوراق را پرداخت کرده است.

اوراق فروش تبعی در بازار بورس

از ۲۲ شهریور سال ۱۳۹۹ اوراق اختیار فروش تبعی سهام بانک صادرات ایران با نماد «هصادر۹۱۲»، سهام شرکت سرمایه گذاری غدیر با نماد «هغدیر۹۱۲» و سهام شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس با نماد «هفارس۹۱۲» عرضه شد. در شکل زیر می‌توانید اوراق فروش تبعی موجود که هم اکنون در بازار بورس و اوراق بهادار تهران مورد معامله قرار می‌گیرد، را مشاهده کنید. برای مشاهده فهرست این اوراق می‌توانید به سایت شرکت بورس و اوراق بهادار تهران به آدرس https://tse.ir/ مراجعه کنید.

برای خرید اوراق اختیار فروش تبعی موجود در بازار می توانید نماد مورد نظر را از طریق سامانه معاملاتی کارگزاری آگاه خریداری کنید و تا زمان سررسید منتظر بمانید.

ویژگی های اوراق اختیار فروش تبعی

در آیین نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران و دستورالعمل نحوه انجام معاملات، دستورالعمل عرضه اوراق اختیار فروش تبعی و نحوه معامله آن که در سال ۱۳۹۱ توسط هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار تصویب شده، آمده است. در ادامه به تعریف اصطلاحات و قوانین اوراق اختیار فروش تبعی می‌پردازیم.

• قیمت عرضه، قیمتی است که در هر روز، اوراق اختیار فروش تبعی با آن قیمت به بازار عرضه می‌شود. به عبارت دیگر، قیمت عرضه قیمتی است که خریدار در زمان خرید اوراق باید بپردازد.
• قیمت اعمال نیز قیمتی است که عرضه‌کننده تعهد می‌کند سهام پایه اوراق اختیار فروش تبعی را در تاریخ اعمال با آن قیمت تسویه کند.
• تاریخ اعمال تاریخی است که در اطلاعیه عرضه برای اعمال اوراق اختیار فروش تبعی اعلام می‌شود. در این تاریخ خریدار می‌تواند اختیار خود را اعمال کند یا نکند.
• دوره معاملاتی اوراق، فاصله بین اولین روز معاملاتی و آخرین روز معاملاتی اوراق است که سهامداران می‌توانند این اوراق را خریداری کنند.
• سهم پایه، سهمی است که اوراق اختیار فروش تبعی مبتنی بر آن است.
• در صورتی که نماد معاملاتی سهم پایه تا پایان جلسه معاملاتی بسته باشد، اوراق اختیار فروش تبعی در آن روز عرضه نمی‌شود و امکان خرید آن وجود ندارد.
• در صورتی که در روز اعمال اختیار، نماد معاملاتی سهم پایه بسته باشد و حداکثر تا ۷ روز کاری دیگر باز شود، بورس تاریخ اعمال اوراق اختیار فروش تبعی را تا روز بازگشایی تمدید می‌کند.
• در صورتی که تا پایان روز هفتم کاری بعد از تاریخ اعمال، همچنان نماد معاملاتی سهم پایه بسته باشد، اوراق اختیار فروش تبعی براساس قیمت پایانی سهم پایه تسویه می‌شود.
• اوراق اختیار فروش تبعی امکان معامله مجدد ندارد و تنها یک بار در زمان عرضه می‌تواند مورد معامله قرار گیرد.
• مبلغی که سهامدار بابت خرید اوراق اختیار فروش تبعی پرداخت کرده است، قابل برگشت نخواهد بود.

مثالی از معامله اوراق اختیار فروش تبعی

فرض کنید که فردی در حال حاضر، سهامدار ۱،۰۰۰ سهم از شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس با قیمت ۵،۰۰۰ تومان است. این شخص برای پوشش ریسک و بیمه کردن سهام خود، اقدام به خرید ۱،۰۰۰ ورقه اختیار فروش تبعی این شرکت با قیمت اعمال ۴،۰۰۰ تومان و تاریخ اعمال شش ماه بعد، می نماید. قیمت هر ورقه اوراق اختیار فروش تبعی در زمان خرید ۱۰۰ تومان است. پس این شخص جمعا مبلغ ۱۰۰،۰۰۰ تومان برای خرید ۱،۰۰۰ ورقه اختیار فروش تبعی خلیج فارس کرده است. خلاصه اطلاعات مثال و حالات مختلف در ادامه آورده شده است:

قیمت روز سهم پایه: ۵،۰۰۰ تومان

تعداد سهم سهامدار: ۱،۰۰۰ برگه سهم

سرمایه اولیه سهامدار : ۱،۰۰۰ برگه × ۵،۰۰۰ تومان = ۵،۰۰۰،۰۰۰ تومان

تعداد ورقه اختیار فروش تبعی: ۱،۰۰۰ برگه

قیمت اعمال سهم پایه: ۴،۰۰۰ تومان

قیمت هر برگه اختیار فروش تبعی: ۱۰۰ تومان

مبلغ خرید اوراق اختیار فروش تبعی : ۱،۰۰۰ برگه × ۱۰۰ تومان = ۱۰۰،۰۰۰ تومان

• افزایش قیمت سهم : قیمت پایانی سهم بیش از قیمت اعمال ورقه اختیار فروش باشد.

فرض کنید قیمت پایانی سهم در شش ماه بعد از خرید اوراق، ۷،۰۰۰ تومان باشد. در این حالت، سهامدار لازم به اعمال اختیار خود نیست و  به میزان ۱،۹۰۰،۰۰۰ تومان سود کسب کرده است.

سرمایه سهامدار در روز سررسید : ۱،۰۰۰ برگه × ۷،۰۰۰ تومان = ۷،۰۰۰،۰۰۰ تومان

سود سرمایه گذار : ۷،۰۰۰،۰۰۰ – ۵،۰۰۰،۰۰۰ = ۲،۰۰۰،۰۰۰ تومان

سود خالص سرمایه گذار : ۲،۰۰۰،۰۰۰ – ۱۰۰،۰۰۰ = ۱،۹۰۰،۰۰۰ تومان

• کاهش قیمت سهم : قیمت پایانی سهم کمتر از قیمت اعمال ورقه اختیار فروش باشد.

فرض کنید قیمت پایانی سهم در شش ماه بعد از خرید اوراق، ۳،۰۰۰ تومان باشد. در این حالت، سهامدار اختیار خود را اعمال می‌کند و درخواست خود را به بورس برای فروش سهام ارسال می‌کند. در این صورت زیان سرمایه گذار برابر خواهد بود با ۱،۱۰۰،۰۰۰ تومان.

سرمایه سهامدار با اعمال اوراق : ۱،۰۰۰ برگه × ۴،۰۰۰ تومان = ۴،۰۰۰،۰۰۰ تومان

ضرر سرمایه گذار : ۵،۰۰۰،۰۰۰ – ۴،۰۰۰،۰۰۰ = ۱،۰۰۰،۰۰۰ تومان

ضرر خالص سرمایه گذار : ۱،۰۰۰،۰۰۰ + ۱۰۰،۰۰۰ = ۱،۱۰۰،۰۰۰ تومان

اما در صورتی که سهامدار، اوراق اختیار فروش تبعی را نخرد، شش ماه بعد به میزان ۲،۰۰۰،۰۰۰ تومان زیان خواهد دید.

سرمایه سهامدار در روز سررسید : ۱،۰۰۰ برگه × ۳،۰۰۰ تومان = ۳،۰۰۰،۰۰۰ تومان

ضرر سهامدار در روز سررسید : ۵،۰۰۰،۰۰۰ تومان – ۳،۰۰۰،۰۰۰ تومان = ۲،۰۰۰،۰۰۰ تومان

• عدم تغییر قیمت سهم : قیمت پایانی سهم برابر با قیمت اعمال ورقه اختیار فروش باشد.

در این حالت سهامدار لازم نیست اختیار خود را اعمال کند. زیرا سود یا زیانی کسب نکرده است و تنها به میزان ۱۰۰،۰۰۰ تومان خرید اوراق اختیار فروش هزینه کرده است.